Jewrem (Efraim ) Marković ( Јеврем Марковић) czyli historia Serba powstańca styczniowego.

zdj1Młodość i edukacja

Urodził się 18 maja 1839 r. w Zaječar , Był synem Radoja  i Stany z.d. Zdravković ( c. Jeremija Zdravković, ówczesna czołowa postać powiatu Crnorečki). Ojciec był skrybą (  urzędnik – kopista osba zajmująca się  przepisywaniem ksiąg lub dokumentów )  w firmie handlowej księcia Miłosza, która zajmowała się importem soli .W 1833 r. został mianowany skrybą powiatu wrażogrńskiego  ( среза вражогрнскогo ) z siedzibą w Rgotinie, po czym  20 listopada 1851 r został przeniesiony do Jagodiny. a 12 lutego 1852 r., został starostą powiatu resawskiego ( Ресавског ). Jewrem  po ukończeniu szkoły podstawowej uczył się w zależności od zmian miejsca zamieszkania  w gimnazjum w Negotinie oraz  w Liceum Kragujevac (1852) i w Belgradzie, które ukończył . Był starszym bratem Svetozara Markovića, dziennikarza , działacza  politycznego i socjalisty

 

 

Służba wojskowa


W 1855  wstąpił  do Akademii Wojskowej jako kadet III klasy. Akademię ukończył  z czwarta lokatą w 1860 roku 17 sierpnia 1860 r. został promowany na oficera .Początkowo służył  w pierwszym szwadronie dywizji kawalerii w Belgradzie, Na początku września  przeniesiono go do Knjaževac. 1 grudnia 1861 r. wraz z innymi  oficerami  wyruszyli do Prus by doskonalić swoja wiedze i umiejętności kawaleryjskie.

 

Powstanie 1863 r.

zdj2Po wybuchu w styczniu 1863 r. powstania w Polsce został spośród 9 serbskich oficerów wytypowany przez kostkę do gry do udziału w powstaniu. Według jego biografów miał dowodzić szwadronem powstańczym ,nie wiadomo w jakich to było okolicznościach i miejscach oraz w jakich potyczkach brał udział. W tym czasie borykał się z poważnymi kłopotami finansowymi. Miał zabrane stypendium rządu serbskiego, a i jego berlińscy koledzy nie kwapili się mu pomóc gdyż ich sympatie dla Garibaldiego były znacznie większe jak dla sprawy polskiej i widziano Serbów bardziej przy Włochu jak z Polakami. W polskiej literaturze historycznej jego udział w powstaniu jest nieznany. Wydaje się, że nie był przez Polaków do końca zaakceptowany. Natomiast faktem jest ,że wraz z innymi ochotnikami w tym z rodakami Miszkowićem i został schwytany przez władze pruskie 17 kwietnia 1863 w dworze w Brodowie ( na zdj.) 40 km od Poznania. Ponieważ miał dokumenty legalne stosunkowo szybko został z Miszkowićem przez Prusaków wypuszczony. Na początku październiku 1863 r powrócił do Serbii . Jego udział w polskim ruchu powstańczym trwał ok. dwóch miesięcy, czy mimo tak krótkiego okresu zasługuje na wyszczególnienie wśród uczestników obcokrajowców? Ukrainiec Andrij Potebnia poległ w marcu , Włoch Francesco Giuseppe Nullo w maju 1863 r. Francuz François de Rochebrune, w powstaniu walczył kilka miesięcy roku 1863 . Poniósł śmierć 19 listopada 1870 w walce, z Prusakami pod Montretout. Biorąc jego późniejszą postępową działalność Markowića odpowiedź nasuwa się sama. Początkowo po powrocie pozostawał bezrobotny i osiadł w Jagodinie . Do 1865 r. mimo starań nie został przywrócony do służby. Negatywne nastawienie do niego zmieniło się pod koniec 1865 r kiedy to objął w stopniu podporucznika dowodzenie pionierskiej półbaterii. Dość szybko zrobił z niej wiodącą jednostkę za co 24 styczniu 1867 r. otrzymał przydział na stanowisko profesora Szkoły Artylerii w Belgradzie , wykładał tam historię, geografię i statystykę . W tym też roku został awansowany na porucznika i ożenił się.,

Żona

zdj324 listopada 1867 roku, Jevrem poslubił w katedrze w Nowym Sadzie 22 letnią wdowę po lekarzu Jovanie Andrejeviću Jelenę. Znana jako Jelena Ilka Marković urodziła się w Sopronje 11 października 1845 roku w rodzinie Judity i Konstantina Bajićów. Po śmierci matki, która zmarła w wyniku zatrucia za sprawą ojca przeniosła się z siostrą Lują ( późniejsza żona profesora Gavrilo Vitkovicia ) do Nowego Sadu, zamieszkała tam u ciotki Sofiji Dimić. Dziewczęta doskonaliły język serbski, uczyły się francuskiego i niemieckiego oraz gry na fortepianie. Jovana Andrejevića poślubiła w wieku 16 lat , po dwóch latach małżeństwa zmarł na gruźlicę, był pierwszym serbskim anatomem i znanym znawcą literatury, przetłumaczył Szekspira i był jednym z założycieli Serbskiego Teatru Narodowego. Jewrema  Markovića poznała w salonie swego szwagra Gavrilo Vitkovića od strony siostry , który był inżynierem z wykształcenia , historykiem – z pasji , profesorem i kolekcjonerem starych rękopisów. Markovićowie po kilku miesiącach spędzonych w Nowym Sadzie przenieśli się do Belgradu. Zamieszkali na parterze, przy dzisiejszej ulicy Čika - Ljubina, numer 5. Ilka stała się gorącą zwolenniczką idei swojego szwagra Svetozara Markovicia, a mężowi bardzo pomagała w jego działalności politycznej.

 

Drugi Legion Bułgarski

1867 r. na mocy porozumienia między księciem Mihailo Obrenovićem a grupą bułgarskich ochotników powstał w Belgradzie tzw drugi Legion Bułgarski ( pierwszy powstał w 1862 r. i podzielił na dwie frakcje ) . Powołany został do wspólnych działań przeciwko Imperium Osmańskiemu oraz jako kuźnia bułgarskiej kadry oficerskiej. Jego dowódcą został kpt. Jovan Dragaśewić.( przyszły generał, geograf wojskowy, historyk, pisarz, profesor ) Jednym z serbskich oficerów zaangażowanych do szkolenia Bułgarów był por. J.Marković. Został on przez  nich  oceniony jako niezwykle surowy, ale sprawiedliwy. Na jego wykłady zwrócił uwagę bułgarski rewolucjonista Wasyl Lewski od którego nazwiska wzięła się nazwa bułgarskiej waluty. Prosił on o zorganizowanie dla niego wykładów Jevrema, które miały służyć szkoleniu bułgarskich powstańców. Bułgarski Legion został rozwiązany z powodu braku dyscypliny w kwietniu 1868 roku. W tym czasie pod wpływem brata i zapewne żony zaangażowany był mocno w działalność polityczną.

Polityk

Podczas wyborów n do Zgromadzenia Narodowego w 1869 r. Jevrem Marković wszedł w konflikt polityczny , za co został aresztowany i przeniesiony do służby w Čačaku. W sierpniu 1869 złożył rezygnację ze służby wojskowej. W 1971 r. kandydował na posła w z Jagodina. Jednak nie został wybrany . W kolejnych wyborach w 1874 r. wygrał, lecz jego wybór został unieważniony. Jego brat Swietozar za krytykę rządu został aresztowany i po dziewięciu miesiącach wyszedł ciężko chory na wolność, jednak wkrótce zmarł na gruźlicę w 1875 roku. W tym samym roku gdy poseł z Jagodna zrezygnował z pracy w parlamencie Jevrem Marković zajął jego miejsce.

Wojny serbsko – tureckie

W 1876 w obliczu wojny z Turkami Jevrem Marković zrezygnował z miejsca w parlamencie i poprosił o przydział do wojska  Został mianowany majorem sztabu generalnego i wysłany do brygady Šabac, która walczyła na Javorze. W połowie lipca 1876 roku. wyznaczono go na  szefa sztabu armii ibarskiej. Wkrótce zachorował na dyzenterię i wysłany został na leczenie do Jagodiny i Ćupriji. Po zawieszeniu broni objął 22 listopada 1876 r. funkcję inspektora kawalerii. Odznaczony był medalem za męstwo i Orderem Krzyża Takowy. W 1877 r. na początku drugiej wojny serbsko – tureckiej . Jednym z czołowych dowódców Armii Książęcej był Sava Grujić . 7 grudnia 1877 r. jeden batalion Brygady Kragujevac Drugiej Dywizji Šumadija zbuntował się i odmówił pójścia na front. Niewielka liczba rebeliantów zajęła Topolę i utrzymywała ją przez cztery dni. Buntownicy liczyli iż dołączą do nich inne bataliony i ,że komendę nad nimi obejmie Piotr Karadziordziewić który obali księcia Milana , a następnie zrezygnuje z wojny. Była to próba przeprowadzenia zamachu stanu w Serbii. Nadeszła jednak armia książęca. 11 grudnia zamieszki stłumiono bezkrwawo, rebeliantów złapano.  Marković brał udział w wyzwalaniu miejscowości Bela Palanka ( 24.12.) , Pirot ( 28.12.) i Nisz ( 12.01.1878 ) , został nawet mianowany dowódcą Pirot. Po tych sukcesach armia została skierowana na Kosowo gdzie zastał ja rozejm. Kosowo zostało wyzwolone dopiero w 1912 r.

Oskarżenie

Podczas śledztwa buntowników z Topoli pojawiły się oskarżenia dotyczące Markowića jako głównego prowodyra buntu. Miał on powiedzieć ze „ … pewnego dnia ja i moja armia ogłosimy Petara księciem i zanim dotrę do Cestobrodicy, rząd i książę popłyną przez Sawę Jeśli nic z tego nie wyjdzie, zabiję księcia ( Milana ) moim rewolwerem, gdziekolwiek się z nim zmierzę”. Postawiono mu zarzuty i postawiono przed trybunałem, był stale torturowany mimo ,ze nic mu nie udowodniono nie wytrzymał tortur i przyznał się do winy. Pozbawiony podstawowych praw do obrony został skazany na śmierć i rozstrzelany 12/ 31 maja 1878 r.

Egzekucja w Aranđelovac

Przed egzekucją odmówiono mu spotkania z ojcem i żoną. Został przywiązany do pala w pobliżu wykopanego grobu. Strzały plutonu egzekucyjnego były niecelne. Ranny zdołał wyciągnął pal . Został chwycony przez żołnierzy i żywy wrzucony do dołu. Przy grających werblach słychać było jego niesamowity krzyk ,że jest niewinny. Jeden z żołnierzy miał go przebić bagnetem po czym dobito go strzałami. Razem z nim stracono sześć osób.

Zemsta

Żona Jelena Ilka Marković do 1882 roku starała się o przeniesienie jego szczątku do Jagodiny by spoczął w rodzinnym grobie obok brata. Ostatecznie z pomocą dziennikarza i pisarza Pero Todorovića zrobiła to potajemnie za cichą zgodą ministra spraw wewnętrznych Milutina Garašanina. Przeniosła się do Belgradu i regularnie odwiedzała katedrę, aby

zdj4

duchowieństwo i ludzie przyzwyczaili się do niej. Cztery i pół roku od śmierci Jevrema Markovića , już koronowany   król Serbii Milan Obrenović, wracając statkiem z Rumunii. 11 października 1882 r. wysiadł na molo w Sawie i wraz z królową Nataliją i świtą udał się na modlitwę do kościoła katedralnego. Tam czekała ubrana na czarno Ilka Marković. Kiedy król podszedł bliżej jej wyciągnęła pistolet męża i strzeliła do króla. Chybiła, próbowała strzelić po raz drugi, ale przeszkodził jej major Franasović . Została obezwładniona. Kula, która chybiła raniła w nogę jedną osobę i trafiła w ścianę katedry . Została wyciągnięta i zabrana przez samego króla , który polecił by dla niego zrobiono z nią spinkę do krawata . Obecnie kula jest przechowywana w Muzeum Miasta Belgradu. Ilka została osadzona i 12 kwietnia 1883 r skazana   na karę śmierci. Wyroku nie wykonano lecz zamieniono na 20 lat więzienie. Została osadzona w więzieniu w Požarevacu.. Kilka tygodni później znaleziono ją uduszoną w celi. Jej kuzynka Lena Knićanin (Ленa Книћанин) wdowa po pochodzącym z gruzińskiej rodziny płk  Аntonije byłym adiutancie księcia Michała , która przyznała, iż Ilka zwierzyła się jej z chęci zabicia króla została uniewinniona od zarzutu udziału w spisku na jego życie , gdyż próbowała powiadomić o tym ministra spraw wewnętrznych, a nawet samego monarchę. Wkrótce 28 marca 1883 r. znaleziono ją powieszoną w kazamatach koło cerkwi Rużica w Kalemegdanie. Obie śmierci uznano za samobójstwa, co do czasów współczesnych budzi uzasadnione wątpliwości . Żołnierz pełniący wartę przy celi Leny również zmarł nieco później.

                                                                                                   Opracował Andrzej Szutowicz